نویسنده: فرزانه قاسمی

اولین مهندس معمار تحصیلکرده ایرانی میرزا مهدی خانشقاقی (۱۲۲۳-۱۲۹۹) است. وی به دستور شخص ناصرالدین شاه با اولین هیات محصلین به پاریس اعزام شد و پس از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهی‌نامهٔ مهندسی معماری در مدرسهٔ عالی «اِکُل نُرمال سوپریور دو پاری» و دانشکدهٔ معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال ۱۲۴۳ به ایران بازگشت.

آثار میرزا مهدی خانشقاقی ملقب به ممتحن الدوله دقیقاً از روی نقشه های مدون (پلان، نما، مقطعو پرسپکتیو) ساخته شده که می توان به ساختمان‌های مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه‌کشی آنها را شخصاً انجام داده و در اتمام آن‌ها نظارت نموده‌است.

خاطرات میرزامهدی خان شقاقی که به کوشش حسینقلی خان شقاقی به چاپ رسیده است، در بردارنده نکات مهم و جالبی از نظام آموزشی معماری در آن دوره است برای مثال مهدی خان می‎نویسد که دانشجویان می‎بایست برای ورود به سال دوم پروژه عملی نقشه مریضخانه‎ای را به‎طور کامل ترسیم کنند که او در نقشه‎های ارایه شده وضعیت اتاق‎های بیماران و ملاحظه حفظ‎الصحه،‌ مخزن آب و رختشوی خانه و حمام و اتاق‎های اطباء و جراحی، آشپزخانه و نماهای این بنا و نمایش باغ و غیره را طولی کشیده بوده است که به هنگام اجرا توسط مقاطعه کار، نیازی به حضور مهندس آرشیتکت نباشد

همچنین در بخش دیگری از خاطرات او در مورد شیوه آزمون معماری در آن زمان آمده است که کاغذ نقشه‎کشی می‎بایست روی تخته‎های مخصوص با یک ذرع و نیم طول و سه چارک عرض چسبانده شود و پس از اتمام آن می‎بایست ورقه کاغذ را از روی تخته‎ها بردارند و امضاکنند و با یک شرح مبسوط راجع به آن تسلیم ممتحن کنند که او نیز جزء به جزء آن را رسیدگی می‎کرد و نمره می‎داد تا درجات فضل هر یک از دانشجویان معلوم شود

وی در تمام مدت وزارت امور خارجه عباس قوام‌الدوله (قمی تفرشی) مقام مستشاری داشت و در سفر ناصرالدین شاه به اروپا ملتزم رکاب بود. در سفر اول مظفرالدین شاه به اروپا نیز در رکاب بود ولی از پترزبورگ مأمور کمیساریای راه انزلی به تهران شد. وی تا مدتها بعد مقام مستشاری وزارت خارجه را حفظ کرد.

او در سن ۷۶ سالگی در تهران درگذشت