همانطور که گفتیم معماری ایرانی دارای پنج اصل است:

• درونگرایی
• پرهیز از بیهودگی
• مردم واری
• خودبسندگی
• نیارش

که مفصل در مورد سه اصل آن یعنی درونگرایی ، مردم واری و نیارش صحبت کردیم. و همچنین در بخش نیارش ، پیمون رو توضیح دادیم. امروز می خوایم در مورد دو اصل باقی مانده یعنی پرهیز از بیهودگی و خود بسندگی توضیح دهیم.

معمار ایرانی کاری عبث و بیهوده انجام نمی دهد.  تا این حد که اگر تزئیناتی هم انجام می داده جزئی از سازه بوده نه پوسته ای اضافه بر روی آن. این اصل مهم در معماری ایرانی هم پیش از اسلام رعایت شده و هم بعد از آن. بهمین روی عناصر تزئینات معماری ایران عناصری همچون گچ ، آجر ، کاشی و خشت است که بیشتر بخشی از کار بنیادی ساختمان است تا عنصر اضافه تزئیناتی. معمار ایرانی از گره سازی بهره می برد تا آجر که عنصر سازنده بنای او بوده علاوه بر کار سازه ای جنبه تزئیناتی هم داشته باشد و یا پنجره های ارسی را می ساخته تا پناهی در مقابل آفتاب سوزان باشد تا چشم را نیازاد و همچنین پنجره ای برای تهویه هوا و با بهره گیری از شیشه های رنگی مقابله ای با ورود حشرات به داخل خانه.

و یا اگر نیاز بوده که سقف و یا افرازی بلند و پر و پیمان ساخته شود و نمی‌تواند به دلخواه معمار کوتاهتر شود، تنها با افزودن کاربندی می‌توان آنرا کوتاهتر و باندام و مردم‌وار کرد

خودبسندگی معمولا به وضعیتی گفته می‌شود که اقتصاد یک نظام سیاسی دارای خودکفایی باشد. این واژه در معماری نیز مصداق دارد و به شرایطی می گویند که معماران ایرانی تلاش میکردند مواد اولیه مورد نیاز خود را از نزدیکترین مکانها بدست آورند و مصالح ساختمان سازی را بگونه ای انتخاب می کردند که یازمند به مواد اولیه مکانهای دیگر نبوده و خودبسنده باشد. بدین گونه کار ساخت با شتاب بیشتری انجام میگرفت و ساختمان با طبیعت پیرامون خود “سازگارتر” می شده است و هنگام نوسازی آن نیز همیشه مصالح اولیه آن در دسترس بوده است.

معماران ایرانی بر این باور بودند که مصالح اولیه باید “بوم آورد” یا محلی باشد. به گفته دیگر فرآورده (محصول)از همان محل باشد که ساختمان ساخته میشود و تا آنجا که امکانپذیر است از امکانات محلی بهرهگیری شود

برای نمونه در ساخت تخت جمشید، بهترین سنگ را از یک معدن در نزدیکی دشت مرغاب به دست میآورند و با ارابه های چوبی به تخت جمشید میرساندند. این سنگ را بیشتر برای روکش دیوارهای ستبر خشتی بکار میبردند.فرآوردن خشت نیز کار بسیار ساده بوده است.

معماران ایرانی تا آنجا که امکانپذیر بود تلاش داشتند مصالح اولیه مرغوب بکار برند و با بهترین گونه خاک،گچ،آهک و سنگ کار میکردند.اگر فرآوردن و آماده ساختن آن از همان جا امکانپذیر نبود،از جای دورتر بهره میگرفتند.برای نمونه چون خاک پیرامون شیراز، “ریگ بوم” بود، به کار آجر ساختن نمیخورد، پس خاک رس بهتر را از لار یا از خان خوره (آبادی میان راه اصفهان) بدست میآوردند.یا در کناره کویر،چون خاک شوره دار بود،آجر خوبی بدست نمیآمد.پس هنگام کار این آجرها را میان چند رج خشت میچیدند و برای از میان بردن شوره آنها،دوغابی به نام “فرش آهک” بکار میبردند که با ماسه نرم درست میشد

(۱پیرنیا, دکتر محمد کریم. مهندس علیمحمد رنجبر کرمانی. سبک شناسی معماری ایرانی. ج. پنجم. به کوشش دکتر غلامحسین معماریان. سروش دانش, ۱۳۸۶)

نیارش درلغت به معنی علم ساخت سازه بناست. و در اصطلاح به فن اجرای ساختمان می گویند. این لغت که یکی از اصول اصلی معماری ایرانی است، در گذشته کاربرد فراوانی داشته اما امروزه بدست فراموشی سپرده شده.

نیارش به دانش ایستایی،فن ساختمان و ساختمایه (مصالح)شناسی گفته می*شده است.

نیارش در واقع دانش ایستایی ، فن ساختمان و مصالح شناسی ست. فنی که می تواند معمار تازه کار را همتای استاد کار خود کند. یکی از مفاهیمی که در نیارش قابل تامل و تعمق است مفهوم پیمون می باشد.

پیمون وسیله ایست برای سهولت کار و جهت دادن به تمامی اندازه های نیارش. مفهومی که امروزه به عنوان مدول در تمامی محافل از آن سخن می گویند و همه بدنبال طراحی مدولار می گردند، معمار ایرانی در گذشته ای دور با نام پیمون از آن بهره می جسته است.

همانطور که مرحوم پیرنیا می نویسد:

“پیمون نه تنها در نقشه و اندازهٔ پایه‌ها و ستون‌ها در عرض و طول اتاق‌ها و راهروها اثر دارد، بلکه حالت در و پنجره و نسبت بین آن‌ها را نیز معین می‌کند و پس از همه در پوشش درگاه‌ها، ایوان‌ها، طاق‌ها و گنبد خانه‌ها تاثیر دارد. این تاثیر آن جا آشکار می‌گردد که معمار ایرانی می‌تواند با تضمین کافی با کاربرد پیمون کست افزود، طرح و محاسبه و اجرای آن را در آن واحد انجام دهد؛ بدون این که نا استواری به وجود بیاید.^“

پیمون سبب می‌شود تا یک معمار از یک اندازه و مقیاس استفاده کند. پیمون به این صورت در معماری تنوع ایجاد کرده، به همین دلیل در هیچکدام از بناها اثری از تقلید مشاهده نمی‌گردد. پیمون یا مقیاس ساخت و ساز در معماری ایرانی سه گونه‌است: پیمون کوچک – پیمون بزرگ و خرده پیمون

پیمون و مدول با اینکه در تعریف به ظاهر یکسانند ولی در عمل تفاوت هایی دارند که باعث می شود پیمون مردم وارتر گردد. مدول را در معماری یونان و روم بکار می بردند و پیمون را در معماری ایران.

حال آنکه می بینیم تا چه حدی معماری ایرانی و یونانی متفاوتند.  چرا که مدول یک الگوی ریاضی بر مبنای رشته ای عددی و خطی در حالیکه پیمون جوابگوی نیازهای طراحی و ساخت و به صورت عددی و هندسی ( خط ، سطح ، حجم ) است . باید در نظر داشت که هندسه در معماری ایران و. همواره نقش اساسی داشته است و به همراه آن گز ، پیمون و کاربندی برای تعیین ابعاد و کنترل اندازه ها ، کاربرد داشته اند .

مدول که به منظور نظامی حاکم بر ساختمان بکار می رفت اندازه ای برابر شعاع نقشه ستون ( در یک سوم ارتفاع ) که به هشت یا دوازده یا شانزده جزء کوچک ( پارتی ) تقسیم می شود ، در هر دری ابعاد جمله قسمتهای بنا در تمام جهات ، بر حسب مدول و پارتی معین است که خود برقرار کننده تناسبات بناست و معمار با امکان بسیار محدودی ، در جزئیات و نقوش ، آزادی ابتکار عمل دارد .

   معمار برای خلق اثری که حجم کلی در آن است ، طول مدول را در قیاس با بناهای موجود ، محاسبه ومشخص می کند و پس از آن پابه پای تناسبات مقرر پیش می رود .

به ناچار ابعاد تمام قسمتهای ساختمان در مقام مقایسه با سایر بناها به یک نسبت ، کوچک یا بزرگ می شوند و ناگزیر بنا خارج از میزان شده ، فاقد مقیاس انسانی می گردد .

همانطور که می دانید معماری بوسیله رابطه میان ضلع و قطردرمجموعه ای ازمربع ها تعیین شده است . هر یک از مربع ها در ارتباط با مربع بزرگتر پهلویی به نسبت ۱ به ۱:۲۵ است . بنابراین کل سیستم تناسبی بر اساس رابطه ۴/۵ دارد .

  پیمون عرض در است و شناخته شده به دو نوع اصل : پیمون کوچک ، به طول چهارده گره و معادل ۹۳ سانتیمتر ؛ پیمون بزرگ ، به طول هیجده گره و معادل صدوبیست سانتیمتر .

از سوی دیگر ، وسیله اندازه گیری ابعاد ، گز بوده است :

هر گز معماری معادل ۰۶۶۶/۱ متر است و اجزاء گز عبارتند از :

نیم گز : هشت گره و معادل ۳۳۳/۵۳ سانتیمتر

چارک : چهار گره ومعادل ۶۶/۲۶ سانتی متر است ،

گره : معادل ۶۶/۶ سانتیمتر ،

بهر : برابر نیم گره معادل ۳۳/۳ سانتی متر

مو : معماری  و یا ۸/۱ بهر است ولی در معماری مصرف ندارد ابعاد مشروحه ذیل در ساختمان و کارهای معماری و عمرانی مورد استفاده خاص و عام داشته اند :

الف – برابریهای سر راست تصادفی متر یک :

۳ گره معادل ۲۰ سانتیمتر

۶ گره معادل با ۴۰ سانتیمتر

۹ گره معادل ۶۰ سانتیمتر

۱۲ گره معادل ۸۰ سانتیمتر ( سه چارک )

۱۵ گره معادل ۱۰۰ سانتیمتر

۱۸ گره معادل ۱۲۰ سانتیمتر

۲۴ گره معادل ۱۶۰ سانتیمتر ( یگ گزونیم )

۳۰ گره معادل ۲۰۰ سانتیمتر

ب- ابعاد در نظام پیمون کوچک :

۱۴ گره معادل ۹۳ سانتیمتر           عرض در پیمون کوچک

۲ گره معادل ۳/۱۳ سانتیمتر              تابش بند

۹گره معادل ۶۰ سانتیمتر                  قطر دیوار (۱)

۲۸ گره معادل ۱۸۷ سانتیمتر                ارتفاع در

۹ گره معادل ۶۰ سانتیمتر                   ارتفاع روزن (۲)

۲ گز معادل ۱۳/۲ متر                         جبهه دو دری

۳ گز معادل ۲/۳ متر                          جبهه سه دری

۵ گز معادل ۳۳/۵ متر                        جبهه پنج دری

ج – ابعاد در نظام پیمون بزرگ :

۱۸ گره معادل ۱۲۰ سانتیمتر             عرض در ( پیمون بزرگ )

۴ گره معادل ۶/۲۶ سانتیمتر                  تابش بند

۱۱ گره معادل ۷۳ سانتیمتر                     قطر دیوار

۳۰ گره معادل ۲۰۰ سانتیمتر                   ارتفاع در

۹ گره معادل ۶۰ سانتیمتر                        ارتفاع روزن

۲ گز و ۱۲ گره معادل ۹۳/۲ متر                  جبهه دودری

۴ گز و ۲ گره معادل ۴۰/۴ متر                    جبهه سه دری

و اما دلایل استفاده از پیمون به شرح زیر بود:
۱-کاهش گوناگونی اندازه‌ها
۲-آسانی در چیدن و ساختن بدون اینکه نیازی به در آوردن اندازه‌ها و همساز کردن اندام‌ها باهم باشد.

پیمون بندی زمانی بدست می‌آید که همه بخش‌ها و اندام‌های یک ساختمان مضرب یا کسری از یک اندازه باشد.که این انداز راپیمون می‌نامند؛بهره گیری از پیمون پیشینه‌ای کهن دارد .در روزگاران کهن این روش شناخته شده بوده و نه تنها برای هماهنگ کردن اندام ه که برای پدید آوردن زیبایی و تناسب نیز به کار می‌رفته؛یونانی‌ها و رومیان باستان ،ستون‌ها یا قطر ستون را در بیندای ۳/۱از زمین برای پیمون می‌کردند و دیگر اندازه‌ها بر اساس آن بدست میامده و بخش‌های کوچک‌تر آن را پارتی میناند.در ژاپن از پیمون به نام شاه کو بهره گیری می‌کردند که از چین گرفته شده و نزدیک به یک گام یا فوت می‌باشد؛پیمون دیگر آن‌ها کمپ بوده سامن دهی شبکه‌ای بر پایه کمپ نخست بر پایه‌ی اندازه‌ی حسی رهایی به نام تا تامی بوده که در ژاپن همچون کفپوش به کار رفته و هر تا تامی به اندازه دو آدم نشسته یا یک آدم خوابیده بوده است.

نسخه جدید سایت مرکز هنرهای دیجیتال

به صورت آزمایشی افتتاح شد

دوستان خوبم متاسفانه به دلایلی موقتاً امکان درج نظر وب سایت مرکز هنرهای دیجیتال غیر فعال شده امیدواریم هر چه زودتر مشکل برطرف شده و مجدداً از نظرات سازنده شما مطلع شویم. در این مدت می توانید نظرات خود را به ایمیل farzanehghassemi@yahoo.com ارسال فرمائید.